۲-۱- پیش درآمد مجموعه گفتگوی تابوهای زبان فارسی- رضا صدر

فراگفتار

www.faragoftar.com : طرح موضوع و خلاصه‌ی گفتگوها سوالهای پایه: تابوهای زبانی چه هستند، به خصوص در زبان فارسی، و چه تصویری می دهند از زبان و فرهنگ ما؟ سلام دوستان. در این اولین مجموعه‌ی گفتگو از دوره‌ی دوم پادکستهای فراگفتار، گروه دیگری از گفتگو های مرا میشنوید با دکتر حسین سامعی، زبانشناس، پژوهشگر سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و مدرس فعلی دانشگاه اموری در ایالت جورجیای آمریکا: http://mesas.emory.edu/home/people/faculty/samei.html این مجموعه شامل سه گفتگوست. موضوع این سه گفتگو تعریف و بررسی مقوله‌ی جالب تابوهاست، به خصوص تابوهای زبانی در زبان فارسی. چنانکه دکتر سامعی در طی این گفتگو‌ها نشان می دهد، موضوع تابوها هم از منظر زبان و هم از منظر کلی تر فرهنگ موضوعی است گیرا و روشنگر. سامعی به زیبایی اهمیت و جذابیت تابوهای زبانی را نشان می دهد به عنوان نوعی رفتار اجتماعی. به طور مثال در تابوهای زبان فارسی تاثیرات آشکاری می‌بینیم از جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ جامعه‌ی فارسی زبان؛ جنبه هایی مثل اعتقادات و تعصبات مذهبی، مردسالاری، بیگانه هراسی یا بیگانه ستیزی، و یا محافظه‌کاری‌ها و خودداری های این جامعه. در گفتگوی اول، دکتر سامعی در مورد تاریخچه‌ی کلمه‌ی تابو صحبت می کند، و ریشه و انواع مختلف تابوهای فرهنگی را بررسی می کند که یکی از آنها تابوهای زبانی است. در گفتگوی دوم، او به طور خاص به تابوهای زبانی می‌پردازد و ملاک های مختلف تشخیص این تابوها، به خصوص در زبان فارسی. سوال این است که چه علامت هایی در زبان فارسی خبر می‌دهند از حضور یک تابو؟ در جواب این سوال، او سه نشانه را برمی‌شمارد و بررسی می‌کند: تعدد مترادف ها، به کارگیری عبارتهای جبرانی، و ناسزا شدگی. در ضمن این گفتگو به علاوه معنی کلمه‌ی «جایی» در یک بیت طنز هدایت بر من معلوم می‌شود و من داستانی نقل می کنم که می توانیم اسمش را بگذاریم «گلاب به روتون، ماساچوست»! گفتگوی سوم اختصاص دارد به برشمردن چند حوزه‌‌ی تابوهای زبان فارسی و بررسی آن ها، که عبارتند از حوزه های زن، مسائل جنسی، فضولات بدن، مرگ و بیماریها، جانوران، و بیگانگان. در ضمن این گفتگو، موضوعات جنبی جالبی مطرح می‌شوند، مانند معنی اصطلاح زه زدن، یا موضوع استفاده از نام جانوران در نامگذاری دخترها و پسرها، و فرضیه ای در مورد علت ناسزا شدن کلمات گاو و گوساله. و دکتر سامعی داستانی می گوید که می شود اسمش را گذاشت «خانواده‌»ی اکبر هاشمی رفسنجانی. در پایان گفتگوی سوم، دکتر سامعی دلایل متعدد اهمیت مطالعه تابوهای زبانی را برمی شمارد. در صحبت های آخر این گفتگو، اشاره‌ی کوتاهی داریم به دوران وانفسای کرونا که در هنگام ضبط آن گفتگو تازه شروع شده بود، و به یکی دو خط از شعر زیبای سوگنامه‌ی محمدرضا شفیعی کدکنی در مجموعه‌ی در کوچه باغ های نیشابور، آنجا که میگوید: گرچه زین زهر سمومی که گذشت از سر باغ سرخ گل های بهاری همه بیهوشانند باز در مقدم خونین تو ای روح بهار بیشه در بیشه درختان همه آغوشانند در پایان این پیش درآمد، ذکر سه نکته را لازم می‌دانم. نکته اول اینکه در این گفتگوها گاه کلماتی را بر زبان می آوریم که خارج از حدود ادب یا احترام است، مثلاً احترام به گروه های مختلف مذهبی یا قومی. بدیهی است که این موارد لاجرم است در یک بحث علمی در مورد تابوها، و شنوندگان نباید آنرا بگذارند به حساب بی ادبی ما یا بی توجهی به احترامات اجتماعی، به خصوص در مورد دکتر سامعی که انسانی است بسیار پاکیزه گفتار و آزادی اندیش. نکته‌ی دوم، تصحیح استدلالی است که من می‌کنم در قسمت سوال و جواب پایان گفتگوی دوم مبنی بر این که در امریکا، برخلاف ایران، کلمه‌ی خر ناسزا نیست از آنجا که خر حتی نماد حزب دموکرات آمریکاست. ولی بعد از ضبط این گفتگو آموختم که اتفاقاً معادلات انگلیسی کلمه‌ی خر (donkey, ass) و به خصوص نره‌خر (jackass) در آمریکا کمابیش همان توهین‌هایی را القا می‌کنند که معادل های فارسی آنها در میان ایرانی ها. و اتفاقاً استفاده از تصویر خر به عنوان نماد حزب دموکرات ریشه در آن دارد که در دهه‌ی ۱۸۲۰ در آمریکا، مخالفان اندرو جکسون، بنیانگذار حزب دمکرات، برای توهین به او لقب نره خر داده بودند و او برای دهن کجی به آنها همین لقب و نماد خر را با افتخار در تبلیغات و اعلامیه های خود درج کرد و به این ترتیب توهین آنها را خنثی نمود. و نکته‌ی سوم اینکه از این به بعد می‌توانید در وب گاه (معادل فرهنگستان برای وب سایت) فراگفتار همه‌ی اطلاعات مربوط به این پادکست‌ها و پادکست های قبلی را بیابید، و به علاوه نظرات و پیشنهادات خود را برای ما بفرستید : www.faragoftar.com